W tym roku, a konkretnie 18 czerwca mija 600 lat, od kiedy to w 1417 r. poświęcony został kościół św. Mikołaja, który budowano przez długie lata od 1370 do 1417 r. Od tego momentu przez kolejne wieki kościół wzbogacał się o różne elementy wystroju, najpierw typowe dla kościoła katolickiego, a po 1517 kościoła protestanckiego. W związku z tym jubileuszem chciałbym w cyklu artykułów zaprezentować poszczególne elementy tego wyposażenia, w znacznej mierze dziś już nie istniejące. W tym tygodniu zaprezentowana zostanie chrzcielnica z 1576 r., której kopia znajduje się obecnie w nawie północnej kościoła.
Chrzest stanowił dla luteran doby reformacji niezwykle ważny akt liturgiczny. Dla Lutra był on bowiem czynnością kultową, posiadającą rzeczywistą siłę, wyzwalającą dziecko z władzy szatana i grzechu. Szczególna uwagę zwracał on na publiczny charakter obrzędu i konieczność jego zrozumienia przez wszystkich uczestników. Początkowo ceremonia ta rozpoczynała się w drzwiach kościoła. Dla nadania imienia, wyznania wiary i właściwego aktu chrztu przeprowadzano dziecko i osoby mu towarzyszące do wnętrza kościoła do chrzcielnicy, usytuowanej w pobliżu ołtarza. Takie przejście symbolizowało stopniowe wyprowadzenie chrzczonego z „rejonów ciemności” do „obszarów Zbawienia”. Przyjęcie nowych członków chrześcijańskiej wspólnoty było okazją do umocnienia wiary gminy. Podkreśleniem rangi chrztu było na Śląsku przenoszenie dawnych chrzcielnic w pobliże prezbiterium i ołtarza oraz umieszczanie w tym miejscu chrzcielnic fundowanych przez protestantów.
Tak postąpiono także w Brzegu, gdzie ufundowana w 1576 r. piaskowcowa chrzcielnica (wys. 99 cm) w kościele Św. Mikołaja stanęła przy prezbiterium po jego południowej stronie. Jej forma była typowa dla śląskich chrzcielnic tego okresu. Zbliżona kształtem do kielicha (polichromia i złocenia miały to podkreślać), z prostą, płaską ośmioboczną stopą, na której spoczywał trzon o przekroju krzyża, którego licowe ściany ozdobiono reliefowym motywem kandelabrowym. Pomiędzy jego ramionami umieszczone były wolutowe konsole, dekorowane motywem główek anielskich i liśćmi akantu. Przed nimi, na stopie stały niewielkie figury ewangelistów: Mateusza, Jana, Marka, Łukasza – pełniące tu funkcje fundamentu programu ideowego chrzcielnicy, nasycające Słowem Bożym sakramentalny akt. Tak ukształtowany trzon dźwigał ośmioboczną czaszę (śr. 93 cm), w której umieszczona była metalowa misa chrzcielna na święcona wodę. Cynowa misa o średnicy 68 cm posiadała na brzegu napis drukowanymi literami, określający ówczesnych przełożonych kościelnych Paula Schmidta, Andreasa Günthera, Friedricha Mana oraz datę wykonania 1676 (misa ufundowana zapewne z okazji stulecia powstania chrzcielnicy). Oznaczona była ponadto stemplem z herbem Brzegu i puncą wykonawcy, czynnego w latach 1651-1693 w Brzegu konwisarza Jeremiasza Wesske Starszego, twórcę m.in. cynowych sarkofagów ostatnich Piastów legnicko-brzeskich. Na górnej krawędzi czaszy wyryto datę 1576 – rok fundacji chrzcielnicy, a jej zewnętrzne ściany o nierównych polach zdobiły płaskorzeźbione sceny Potopu z arką Noego, Przejścia Żydów przez Morze Czerwone, Chrztu
Chrystusa, Chrystusa wśród dzieci. Sceny te stanowią kanon programowy luterańskich chrzcielnic wieku Reformacji i nawiązują do sformułowań tzw. modlitwy Potopu, wygłaszanej podczas ceremonii chrztu. Potop i przejście Żydów przez Morze Czerwone to starotestamentowe sceny związane z wodą i tzw. starotestamentowe prefigury (zapowiedzi) Chrztu Chrystusa w Jordanie. Scena Chrystusa wśród dzieci jest konsekwencją umieszczenia w luterańskim rytuale chrztu czytania fragmentu Ewangelii Św. Marka (10,13-16), mówiącego o udzieleniu błogosławieństwa przyprowadzonym do niego przez matki dzieciom. W ten sposób także podkreślony został ewangeliczny argument na korzyść chrztu dzieci, stosowany zwłaszcza w polemice z anabaptystami, preferującymi chrzest dorosłych. Dzieci były według Lutra uprzywilejowane z racji swej bezgranicznej wiary.
Na krótszych bokach ośmioboku i tworzących je krawędziach umieszczone po trzy figury apostołów. Środkowy usytuowany był w arkadowej niszy, flankowanej przez dwie figury apostołów dźwigających belkowanie, potraktowanych jak kariatydy. Brzeska chrzcielnica jest jedyną na Śląsku, w której występuje pełny zestaw figur dwunastu apostołów. Mamy tu do czynienia z wyraźnym nawiązaniem do wyznania wiary, występującego w ceremonii chrztu, a zawartego w Składzie Apostolskim. Spód czaszy zdobiły płaskorzeźbione uskrzydlone główki anielskie.
W ten sposób ukształtowana renesansowa chrzcielnica, której wykonawca nie należał jednak do najlepszych twórców tego okresu, stanowiła inspirację dla chrzcielnic w Prusach i Zeleźniku (powiat Strzelin). W 1733 r. uzupełniono dekorację chrzcielnicy o barokową pokrywę (wys.115 cm), ufundowaną przez Daniela Biehlera, o czym informuje napis na części cokołowej. W kartuszach krótszych boków umieszczono napisy kolejno na pierwszym: DANIEL / BIEHLER (Daniel Biehler) na następnym: MERCAT.[OR] / BRIEGENSE (kupiec brzeski) na trzecim: DONVM / CORON… (ufundował zwieńczenie), na ostatnim: MDCC / XXXIII (1733). Dłuższe boki cokołu zdobiły akantowo-kwiatowe girlandy. Na tak uformowanym cokole uformowano baldachim z koncentrycznie ułożonych wolutowo-cęgowych konsol, dekorowanych główkami putt i liśćmi akantu. Pod nimi ustawiona została grupa rzeźbiarska Chrystusa i św. Jana Chrzciciela, który udziela mu chrztu. Nad nią w zwieńczeniu na gnieździe ustawiony został pelikan karmiący własnym ciałem pisklęta – to symboliczny obraz Chrystusa, który uczynił się naszym pokarmem w chlebie eucharystycznym. Pokrywa chrzcielnicy przechowywana jest obecnie w magazynie Muzeum Piastów Śląskich. W przeciwieństwie do wykonanej z piaskowca chrzcielnicy, drewniana pokrywa odznacza się wyjątkową klasą artystyczną.
W czasie działań wojennych w 1945 r. chrzcielnica uległa znacznym uszkodzeniom. Do naszych czasów zachowała się jedynie czasza chrzcielnicy prezentowana obecnie na stałej wystawie „Z przeszłości i tradycji Piastów śląskich” w Muzeum Piastów Śląskich (MPŚ S-271) oraz zwieńczenie (MPŚl S-312). W 2002 r. do kościoła Św. Mikołaja powróciła kopia oryginalnej chrzcielnicy, wykonana w 2001 r. przez Jerzego Masternaka z Kotowic i ustawiona przy prezbiterium po stronie północnej, przed ołtarzem Miłosierdzia Bożego.
Do końca ostatniej wojny w Kaplicy Pamięci pod wieżą północną kościoła św. Mikołaja znajdowała się jeszcze jedna ośmioboczna chrzcielnica z piaskowca z 1925 r., w której wykorzystano wczesnobarokową, misę chrzcielną z 1639 z wyrytymi nazwiskami pastora Georga Fabritiusa, diakona Adolpha Johannesa Schwopiusa oraz starszych kościoła Johannesa Jaschke i Christopha Brehera. Za tydzień przedstawiona zostanie monumentalna ambona.
Romuald Nowak