Obok pomników obrazujących główne dogmaty i prawdy religii katolickiej, w dobie baroku na Śląsku w najbardziej eksponowanych miejscach: przed fasadami kościołów, na skrzyżowaniach dróg, przy ruchliwych szlakach komunikacyjnych pojawiały się także pomniki świętych.
Obok pomników obrazujących główne dogmaty i prawdy religii katolickiej, w dobie baroku na Śląsku w najbardziej eksponowanych miejscach: przed fasadami kościołów, na skrzyżowaniach dróg, przy ruchliwych szlakach komunikacyjnych pojawiały się także pomniki świętych. Najpopularniejsi byli patroni miast i orędownicy chroniący od konkretnych nieszczęść, ale pojawiali się także lokalni święci, otaczani czcią w określonej okolicy. Wybór świętych dyktowany był często osobistym nabożeństwem fundatora lub specyficznymi wydarzeniami.
Świętym, którego wizerunek był najczęściej utrwalany w brzeskich pomnikach był św. Jan Nepomucen. Jan Nepomucen (Jan Welflin) – syn sędziego z Pomuk (Czechy), urodzony ok. 1348 r. był kanonikiem kolegiaty Św. Idziego w Pradze. Jako wikariusz generalny arcybiskupa Jana von Jenzensteina wmieszany został w spór pomiędzy arcybiskupem a królem Wacławem IV. Uwięziony na rozkaz króla, po torturach, został zrzucony do Wełtawy z Mostu Karola w nocy z 20 na 21 marca 1393 r. Według tradycji bezpośrednim powodem jego śmierci była odmowa zdradzenia tajemnicy spowiedzi żony Wacława IV Zofii.
Już wkrótce po śmierci czczono Nepomucena jako męczennika, a jego kult wzmacniała legenda według której w miejscu, gdzie utonął, na wodach Wełtawy pojawiła się dziwna jasność i pięć gwiazd. Z tego względu uciekano się do jego pomocy w momentach nieszczęść, które niesie ze sobą woda. Skuteczność tego wstawiennictwa sprawiała, iż jego wizerunki umieszczano najczęściej przy mostach, brodach, młynach, na terenach zalewowych. Kult Nepomucena w sposób szczególny w dobie kontrreformacji rozwinęli jezuici, gdyż zachowanie przez niego, mimo tortur, tajemnicy spowiedzi, traktowano jako wzorcowy przykład indywidualnego sakramentu pokuty, wprowadzanego na Śląsku przymusowo wobec społeczności protestanckiej. Jego kult należał do największych fenomenów religijnych doby baroku. Zanim nastąpiła oficjalna kanonizacja wystawiano już jego pomniki. Pierwszy rzeźbiarski wizerunek tego świętego, który stał się potem ikonograficznym wzorem dla kolejnych dzieł, ustawiony został w 1683 r. na Moście Karola w Pradze, w miejscu z którego został zrzucony do Wełtawy. Popularność Nepomucena wzmogła się najpierw po jego beatyfikacji w 1721 r., a stała się niemal powszechna po kanonizacji w 1729 r. Najwcześniejszą śląską realizacją była figura Jana Nepomucena z obejścia katedry wrocławskiej przy Kaplicy mariackiej z ok. 1707 r.
Najbardziej znanym, a zarazem najwcześniejszym brzeskim pomnikiem tego świętego jest figura przez fasadą kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego (po prawej). Ufundował ją poborca podatkowy Franz Joseph Faverski w 1722, o czym informuje napis z chronostychem na dolnej partii dwuczłonowego cokołu:
VnI atqVe TrIno Deo Honor
HonorI
HonorIs ProteCtorI
SanCsto JoannI NepoMVCeno
FaMae per ICLItantIs et In rebVs
ADVersIs SIngularI Patrono
HaeC StatVa ereCta est ab
InDIgIssIMo SerVo Fr. Ios. FaVersII
górną patię zdobi inskrypcja będąca fragmentem jednego z psalmów:
Psalm. 148
LaVDateeVM In EXCeLsIs
SIt LaVs Deo PatrI
Deo FILIo
Deo qVe SpIrItVIs SanCto
Nieznany artysta, być może ten sam który wykonał figurę św. Józefa z niszy kamienicy u zbiegu Rynku i ul. Jabłkowej, przedstawił stojącego świętego w postawie kontrapostowej, obejmującego obiema rękami krucyfiks i przytrzymującego lewą ręką palmę męczeństwa. Nepomucen odziany jest w strój typowy dla kanoników i członków kapituły: sutannę, rokiet, obszyty gronostajami mantolet, nazywanym almucją. Nad głową w birecie wieniec pięciu gwiazd, jako aluzja do cudownego odnalezienia jego ciała. Było to jedno z najbardziej typowych przedstawień tego świętego. Pomnik ten pierwotnie usytuowany był przed budynkiem mieszczącym prowizoryczny konwent jezuitów ( w okolicach dzisiejszego domu sióstr szarytek). W 1755 r. został przeniesiony w obecne miejsce, a dla zachowania symetrii po przeciwnej stronie fasady kościoła usytuowano pomnik św. Judy Tadeusza. Figura świętego ustawiona została na zbliżonym w formie dwudzielnym cokole, z którego kartuszy skuto niestety pierwotne napisy (prawdopodobnie w języku niemieckim). Zachował się jedynie napis określający świętego:
S.
IVDAS
THADDAEVS
Świętego przedstawiono w postawie kontarpostowej, z silnie ugiętym tułowiem, odzianego w powłóczyste szaty, z narzuconym na plecy płaszczem, zawiązanym na piersiach. W prawej ręce trzyma maczugę, w lewej tondo z wizerunkiem Chrystusa. Apostoł Juda nazwany został Tadeuszem dla odróżnienia od innego apostoła Judasza Iskarioty. Przydomek Tadeusz odnosi się do jego odwagi, której atrybutem jest trzymana przez niego maczuga. Spokrewniony był z Panem Jezusem, ponieważ matka Jego Maria Kleofasowa była cioteczną siostrą matki Chrystusa, stąd towarzyszący mu wizerunek Jezusa. Ciało św. Judy zostało z czasem przewiezione do Rzymu i umieszczone w bazylice św. Piotra, gdzie do dziś doznaje wielkiej czci. Dzięki wielu niewyobrażalnym cudom apostoł Juda od początku XVIII w. uchodził za patrona w sprawach trudnych i beznadziejnych.
Forma rzeźby wskazuje wyraźnie na późniejszy czas jej powstania i związki ze stylistyką wielu rzeźb ołtarzy bocznych we wnętrzu kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego, datowanych na połowę XVIII w. Pojawiający się na wałku dolnej części cokołu ryty napis: Firlös./E(?) odnosi się raczej do fundatora czy kamieniarza niż wykonawcy figury.
Obydwa stojące przed kościołem pomniki zostały starannie i profesjonalnie odrestaurowane w 2005 roku przez Dorotę Kowalik-Kociszewską i Jerzego Skarbka.
Niestety nie zachował się do naszych czasów kolejny pomnik św. Jana Nepomucena, tym razem usytuowany w najbardziej charakterystycznym dla tego świętego miejscu, na brzegu Odry, pomiędzy mostem a młynem. Fundatorem tego monumentu był ówczesny komendant twierdzy Brzeg hrabia M.C. von Althan z Międzylesia. Akt fundacji miał zapewne związek z kanonizacją świętego, która nastąpiła w tym samym roku. Znamy nawet nazwisko wykonawcy Josepha Antona Becherta, czynnego na terenie Hrabstwa Kłodzkiego. Prawdopodobnie to tam została wykonana figura, a następnie dostarczona do Brzegu. Uroczyste poświęcenie pomnika nastąpiło 1 lipca 1729 roku.
Tego samego świętego, tym razem w geście przytykającym palec do ust, odnoszącym się do zachowania przez Nepomucena tajemnicy spowiedzi, spotykamy na pomniku Trójcy Świętej.
Jeśli uwzględnimy wspominaną już wcześniej przy okazji figur świętych z fasad postać z narożnika Rynku i Chopina oraz kaplicę w całości poświęconą Nepomucenowi w kościele Podwyższenia Krzyża Świętego oraz figurę z kaplicy Św. Jadwigi z końca XVIII w., to brzeskie przykłady potwierdzają dość powszechną tezę, iż kult św. Jana Nepomucena w Czechach i na Śląsku to fenomen w dobie baroku. Można przypuszczać, iż wynikało to zapewne z tego, iż miał on ewidentnie ludowy charakter, a rozwijał się i istniał praktycznie bez poparcia oficjalnych czynników.
Romuald Nowak