Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA |
|
Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA |
W tym roku, a konkretnie 18 czerwca mija 600 lat, od kiedy to w 1417 r. poświęcony został kościół św. Mikołaja, który budowano przez długie lata od 1370 do 1417 r. Od tego momentu przez kolejne wieki kościół wzbogacał się o różne elementy wystroju, najpierw typowe dla kościoła katolickiego, a po 1517 kościoła protestanckiego. W związku z tym jubileuszem chciałbym w cyklu artykułów zaprezentować poszczególne elementy tego wyposażenia, w znacznej mierze dziś już nie istniejące. W tym numerze zaprezentowana zostanie grupa rzeźbiarska Ukrzyżowania.
Grupa rzeźbiarska Ukrzyżowania z belki tęczowej to jeden z najstarszych reliktów wystroju brzeskiego kościoła św. Mikołaja. Powstała w latach 1420-1430 i była jednym z pierwszych elementów wyposażenia nowo powstałej świątyni. Tworzyło ją dziewięć pełnoplastycznych figur postaci, które pojawiły się na Golgocie podczas Ukrzyżowania. W centrum umieszczona została rzeźba Chrystusa, którego nieznacznie wygięte ciało zostało przybite trzema gwoździami do krzyża. Jego biodra okrywał rodzaj przepaski, przewiązanej na obu bokach, nazywanej perizonium Po lewej stronie (prawej stronie od Ukrzyżowanego), na krzyżu w formie greckiej litery tau zawisła figura dobrego łotra Dyzmy, któremu Chrystus obiecał: Zaprawdę, powiadam ci, jeszcze dziś będziesz ze mną w raju. (Łk 23, 43). Po prawej (po lewej od Chrystusa) zły łotr Geglas, wiszący także na krzyżu w kształcie litery tau, odwraca głowę od Ukrzyżowanego.
|
Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA |
Po prawej stronie od krzyża, ustawiona została frontalnie smukła figura Matki Boskiej z rękami złożonymi w geście modlitewnym. Po lewej stronie Chrystusa ustawiona została figura św. Jana Ewangelisty, który w geście rozpaczy podpierał głowę prawą ręka, a lewą ukrył pod płaszczem. To do nich skierował Jezus słowa: Niewiasto, oto twój Syn; oto twoja Matka. (J 19, 26-27). Pod krzyżem umieszczona została figura klęczącej u jego stóp św. Marii Magdaleny, z głową uniesioną do góry i wyciągniętymi przed siebie ramionami, którymi obejmowała krzyż. Po prawej stronie, na skraju wielopostaciowej kompozycji znalazła się stojąca figura Longinusa, którego gest wskazuje wyraźnie, iż trzymał on pierwotnie włócznię, którą według tekstu Ewangelii św. Jana przebił bok Zbawiciela, aby upewnić się o jego zgonie. Longin przedstawiony został w stroju rzymskiego żołnierza, w tunice, na którą narzucony został pancerz, a na ramiona obszerny płaszcz, spięty na wysokości bioder ozdobnym pasem. Dekoracyjny strój uzupełniały wysokie buty i fantazyjne nakrycie głowy. Podobnie bogato ukazany został setnik, który prawą ręką wskazuje na Chrystusa, wypowiadając po jego śmierci słowa: Prawdziwie ten był Synem Bożym (Mt, 27, 54). Przedstawiono go w zbroi, z płaszczem na ramionach, spiętym pasem z nabitymi dekoracyjnymi gwoździami. Za setnikiem na skraju umieszczona została figura pachołka (najmity), z wysoko podgoloną głową, odzianego w krótką tunikę. Ta postać pojawiała się w grupach Ukrzyżowania niezwykle rzadko.
Tak rozbudowana grupa rzeźbiarska zdobiła pierwotnie belkę tęczową umieszczoną w łuku tęczowym, oddzielającym nawę od prezbiterium kościoła św. Mikołaja. W brzeskiej świątyni otwór ten nie był specjalnie zaakcentowany, a jedynym jego wyróżnieniem była belka umieszczona na wysokości gzymsu pierwszych filarów od strony wschodniej. Tego typu wieloosobowe, narracyjne przedstawienia na belkach tęczowych były charakterystyczne dla Śląska, a brzeska grupa należała do najbardziej rozbudowanych, z dodatkowymi krzyżami łotrów i figurą pachołka. Możemy sobie tylko wyobrazić jak ówczesny wierny, spoglądając do góry, rozpoznawał wzajemne powiązania poszczególnych postaci obecnych przy Ukrzyżowaniu Chrystusa. Nie pozostawał raczej obojętnym wobec bólu i smutku, które widział na ich twarzach i w ich gestach. Poszczególne postaci w tej brzeskiej grupie wydają się aktorami rozgrywającego się na oczach wiernych dramatu. Ich poruszenie, powiązanie wspólną akcją, wyrazistość i ekspresja gestów, widoczne emocje na twarzach mają wyraźnie teatralny charakter. Być może przy powstawaniu tego rodzaju kompozycji wpływ miały popularne w tym czasie widowiska pasyjne. Dlatego poszczególne osoby obecne przy Ukrzyżowaniu i ukazane w grupie z belki tęczowej kościoła św. Mikołaja w Brzegu wydają się aktorami rozgrywającego się na oczach wiernych dramatu.
Nie znamy niestety wykonawcy tego monumentalnego dzieła. Powstało ono zapewne pod wpływem grupy Ukrzyżowania z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu z lat 1410-1420 r. Brzeskie figury Longinusa i setnika bliskie są stylistycznie także tym samym postaciom z grupy Ukrzyżowania belki tęczowej kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, obecnie prezentowanej na wystawie „Sztuka Śląska XV-XVIII w. ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu” w salach brzeskiego Muzeum Piastów Śląskich. Stając obok tych potężnych figur możemy wyobrazić sobie jak wyglądały pierwotnie nasze brzeskie, z których figura Chrystusa i setnika mierzyły blisko 2,5 metra. Należy pamiętać, iż były one oglądane z zupełnie innej perspektywy, od dołu, a więc w silnym skrócie, stąd ich smukłe proporcje.
Grupa pozostawała na belce tęczowej także w czasach, kiedy kościół objęli we władanie brzescy protestanci. Jej zły stan zachowania i zagrożenie, że niektóre figury mogą z belki tęczowej upaść, sprawiły jednak, iż Urssula Marianna wdowa po rajcy miejskim von Beyer sfinansowała w 1716 r. ich konserwację i nową polichromię. W 1830 r. figury zostały ściągnięte z belki i przeniesione na jedną z empor, gdzie znajdowały się do 1879 r., kiedy to zdecydowano o ich przekazaniu do Muzeum Starożytności Śląskich (Museum schlesischer Altertümer), przekształconego w 1897 r. w Śląskie Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności (Schlesiches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer). W muzeum tym eksponowane były od 1912 r. na ekspozycji sztuki średniowiecznej na krużganku klatki schodowej, prezentując się niezwykle efektownie. W 1936 r. zdecydowano o ponownej konserwacji zespołu i przekazaniu go czasowo do miejsca pierwotnego przeznaczenia, czyli z powrotem do kościoła św. Mikołaja w Brzegu. Figur nie umieszczono jednak na belce tęczowej, której już w tym czasie nie było (usunięta w 1781 r.), ale usytuowano je na specjalnym podeście, znajdującym się przy ścianie północnej, we wschodniej części nawy północnej. Tam znajdowały się do lutego 1945 r., kiedy to w większości spłonęły. Z wojennej pożogi zachowały się do dziś jedynie mocno uszkodzona figura Longinusa (MPŚl S-372) i nadpalona figura złego łotra (MPŚl S-257), przechowywane w zbiorach Muzeum Piastów Śląskich.
Do zbiorów muzealnych we Wrocławiu trafiły w 1879 r. wraz z grupą Ukrzyżowania tęczowego także inne dzieła z kościoła św. Mikołaja – trzy figury z tzw. Ukrzyżowania prezentacyjnego, na które składały się figury Ukrzyżowanego Chrystusa, Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty z poł. XV w., umieszczone pierwotnie na ścianie północnej, w części zachodniej nawy północnej. Nie wiemy dokładnie kiedy do zbiorów brzeskiego Städtische-Museum trafiły figury grupy rzeźbiarskiej Droga na Golgotę z końca XV w. pochodzące także z kościoła św. Mikołaja w Brzegu. W sali muzealnej brzeskiego zamku prezentowane były po 1930 r. (dzisiaj także w zbiorach brzeskiego muzeum) cztery figury tej grupy: Chrystusa niosącego krzyż (MPŚl S-195), Szymona Cyrenejczyka (MPŚl S-189) oraz dwóch łotrów (MPŚl S-186 i MPŚl S-187). Nie wiadomo jaką konkretnie funkcję pełniła taka grupa w świątyni. Być może, podobnie jak rozbudowana grupa Drogi na Golgotę z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu z 1500 r. (prezentowana też na wspomnianej wyżej wystawie w MPŚl), związana z liturgią Wielkiego Tygodnia i wystawiana okresowo w kaplicy Ogrójca. Za tydzień o kolejnym dziele z kościoła św. Mikołaja – niezwykłym obrazie wotywnym z okresu wojen husyckich.
Romuald Nowak
|
Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA |