Brzeskie przedstawienia pasyjne

Reklama

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA

Przeżywamy właśnie najważniejsze dni Wielkiego Tygodnia, w których zostały zawarte przeżycia odnoszące się do najistotniejszych tajemnic religijnych związanych z odkupieniem. Koncentrują się one wokół wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, Ostatniej Wieczerzy, Drogi na Golgotę i Ukrzyżowania. Związana z tym była rozbudowana obrzędowość i liturgia Triduum Paschalnego, w której wykorzystywano dzieła sztuki, nawiązujące tematycznie do Męki Chrystusa. Szczególnie wiele tego typu pasyjnych przedstawień wiąże się z Brzegiem i jego okolicami. Omówimy niektóre z nich zgodnie z chronologią kolejnych zdarzeń pasyjnych.

         Do 1879 r. w kościele św. Mikołaja znajdowało się niezwykłe dzieło z końca XV w., przedstawiające postać Chrystusa, w naturalnej wielkości, siedzącego na osiołku, usytuowaną na specjalnym podeście z kółkami. To tzw. Jezusek Palmowy lub Osiołek Palmowy, który wożony był na podstawie-wózku podczas uroczystej procesji w Niedzielę Palmową. W ten sposób odtwarzano triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy, gdy ludzie witali go rzucanymi mu pod nogi płaszczami i gałązkami palmowymi oraz słowami Hosanna. Zwyczaj ten kultywowany był do końca XVIII w., po czym został zakazany przez władze kościelne, jako bałwochwalczy. Dlatego do dziś w całej Europie nie zachowało sie wiele tego typu przedstawień. Niestety podczas ostatniej wojny zaginął także brzeski osiołek, który w 1879 r. przekazany został do zbiorów wrocławskiego Muzeum Rzemiosła i Starożytności.

Reklama - ciąg dalszy wpisu poniżej

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA

         Na wystawie „Sztuką Śląska XV-XVIII wieku ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu” prezentowanej w brzeskim Muzeum Piastów Śląskich eksponowana jest płaskorzeźba z ok. 1450 r. z nieznanego kościoła, ukazująca śpiących apostołów Piotra, Jakuba i Jana. To fragment grupy rzeźbiarskiej Modlitwa Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym, sytuowanych zazwyczaj w specjalnie tworzonych kaplicach ogrojcowych. Tworzyły ją figura klęczącego i żarliwie modlącego się Zbawiciela oraz trzech śpiących apostołów. Chrystus ukazany został jako człowiek odczuwający momentami strach, ból, a nawet zwątpienie. Jego uczniowie – zamiast czuwać z Nim – jednak zasypiają. Zaniepokojony Jezus budzi ich trzykrotnie, nakazując im czuwanie. Właśnie takich pogrążonych w głębokim śnie apostołów ukazano na brzeskiej płaskorzeźbie.

         Nie wiemy dokładnie, kiedy do zbiorów przedwojennego brzeskiego muzeum trafiły figury: Chrystusa, Szymona Cyrenejczyka, dwóch łotrów, z grupy rzeźbiarskiej Droga na Golgotę z końca XV w., prezentujące dość przeciętną klasę artystyczną, pochodzące z kościoła św. Mikołaja w Brzegu. Nie wiadomo także, jaką konkretnie funkcję pełniła taka grupa w brzeskiej świątyni. Należy przypuszczać, iż wykorzystywano ją do obrzędów liturgii Wielkiego Tygodnia. Centralną postacią takiej grupy był Jezus upadający pod krzyżem. W średniowieczu odprawiane były nabożeństwa, połączone z nawiedzinami kilku kościołów i rozważaniem w nich kolejnych wydarzeń pasyjnych.  Być może, podobnie zresztą jak rozbudowane grupy Drogi na Golgotę z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu z 1492 r. czy z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu z 1500 r., związana była z liturgią Wielkiego Tygodnia i wystawiana okresowo w kaplicy Ogrójca. Źródłami inspiracji ikonograficznej był dla niej miedzioryt Schongauera „Wielkie niesienie krzyża” z 1475 r.

         Grupa rzeźbiarska Ukrzyżowania z belki tęczowej to jeden z najstarszych reliktów wystroju brzeskiego kościoła św. Mikołaja. Powstała ona w latach 1420-1430 i była jednym z pierwszych elementów wyposażenia nowo powstałej świątyni. Tworzyło ją dziewięć pełnoplastycznych figur postaci, które pojawiły się na Golgocie podczas Ukrzyżowania Jezusa. W centrum umieszczona została rzeźba Jezusa, którego nieznacznie wygięte ciało zostało przybite trzema gwoździami do krzyża. Po jego prawej stronie znajdowały się figury klęczącej Marii Magdaleny, Marii opłakującej Chrystusa, Longinusa przebijającego włócznią bok Chrystusa i ukrzyżowanego dobrego łotra Dyzmasa. Natomiast po lewej stroni ukrzyżowanego Chrystusa umieszczono postaci św. Jana Ewangelisty, setnika z giermkiem i ukrzyżowanego złego łotra Geglasa. Tego typu wieloosobowe, narracyjne przedstawienia na belkach tęczowych były charakterystyczne dla Śląska, a brzeska grupa należała do najbardziej rozbudowanych, dodatkowo z krzyżami łotrów i figurą giermka. Możemy sobie tylko wyobrazić, jak ówczesny wierny, spoglądając do góry, rozpoznawał wzajemne powiązania poszczególnych postaci obecnych przy Ukrzyżowaniu Jezusa. Nie znamy, niestety, wykonawcy tego monumentalnego dzieła. Powstało ono zapewne pod wpływem grupy Ukrzyżowania Jezusa z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu z lat 1410-1420 r. W 1830 r. figury zostały ściągnięte z belki i przeniesione na jedną z empor, gdzie znajdowały się do 1879 r., kiedy to zdecydowano o ich przekazaniu do Muzeum Starożytności Śląskich. W 1936 r. zdecydowano o ponownej konserwacji zespołu i przekazaniu go czasowo do miejsca pierwotnego przeznaczenia, czyli z powrotem do kościoła św. Mikołaja w Brzegu. Figur nie umieszczono jednak na belce tęczowej, której już w tym czasie nie było, ale usytuowano je na specjalnym podeście, znajdującym się przy ścianie północnej, we wschodniej części nawy bocznej. Tam znajdowały się do lutego 1945 r., kiedy to w większości spłonęły. Z wojennej pożogi zachowały się do dziś jedynie: mocno uszkodzona figura Longinusa i nadpalona figura złego łotra.

         Do zbiorów muzealnych we Wrocławiu trafiły w 1879 r. wraz z grupą Ukrzyżowania tęczowego także inne dzieła z kościoła św. Mikołaja – trzy figury z tzw. Ukrzyżowania prezentacyjnego, na które składały się figury Ukrzyżowanego Jezusa, Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty z 2 poł. XV w., umieszczone pierwotnie na ścianie północnej, w części zachodniej nawy bocznej.

         Przy okazji omawiania dzieł ze sceną ukrzyżowania nie można pominąć brzeskiego ołtarza Ukrzyżowania z końca XV w., który w tym okresie mógł pełnić w kościele św. Mikołaja rolę ołtarza głównego, a obecnie stanowi ozdobę stałej galerii sztuki gotyckiej w Muzeum Okręgowym w Toruniu. Ten tryptyk składa się z trzech części – szafy środkowej i dwóch skrzydeł. Szafę środkową wypełnia rzeźbiona scena Ukrzyżowania, którą tworzą figury – Jezusa wiszącego na krzyżu w białym perizonium i koronie cierniowej na głowie, a po prawej stronie krzyża klęczące Maria Magdalena, która obejmuje go obiema rękami, zaś obok niej stojąca Maryja, odziana w czerwoną suknię i złoty płaszcz, z rękami złożonymi w geście modlitewnym, natomiast po prawej stronie krzyża stojący św. Jan, ubrany w zieloną tunikę i złoty płaszcz. Znajdującej się w szafie środkowej rzeźbionej scenie Ukrzyżowania towarzyszą na skrzydłach malowane i płaskorzeźbione sceny pasyjne. Ołtarz przeszedł w kolejnych wiekach burzliwe zmiany. W 1572 r. otrzymał renesansowe obramienie i pełnił funkcję ołtarza głównego. W 1783 r., trafił do zakrystii, gdzie dotrwał do 1944 r. W 1946 r. zabezpieczony przez Ministerstwo Kultury trafił do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

         Wyrazem charakterystycznego dla początku XV w. zainteresowania tematyką maryjną są przedstawienia Matki Boskiej opłakującej martwego Chrystusa, spoczywającego na jej kolanach, zwane Pieta (wł. pieta – miłosierdzie, litość; z łac. pietas – miłość zgodna z powołaniem). Zdaniem niektórych badaczy pozostawały one poza potrzebami liturgii, służyły celom dewocyjnym, a powstały z przekształcenia reprezentacyjnego przedstawienia Madonny siedzącej z Dzieciątkiem na kolanach. Według innych są przedstawieniami historyczno-dogmatycznymi, stworzonymi pod wpływem średniowiecznych tekstów mariologicznych i traktatów pasyjnych. Stanowią ilustrację wydarzenia, które nastąpiło po zdjęciu Chrystusa z Krzyża, a przed złożeniem Jego ciała do Grobu. Są świadectwem posłuszeństwa Marii wobec Boga i jej miłosierdzia dla ludzi potrzebujących pomocy. Piety, ilustrują udział Marii w dziele Odkupienia poprzez ofiarowanie Syna. Na wystawie „Sztuką Śląska XV-XVIII wieku ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu” prezentowanej w brzeskim Muzeum Piastów Śląskich eksponowana jest Pieta z lat 1420-1430, z kościoła św. Mikołaja w Różynie koło Brzegu, w którym pogrążona w kontemplacji Maria podtrzymuje bezwładnie opadające umęczone ciało Chrystusa, prezentując je widzowi. Obfite draperie bogato sfałdowanych szat miękko układają się, tworząc dekoracyjne zakola i kaskady, podkreślające trójwymiarowość bryły rzeźbiarskiej, a zarazem eksponujące walory estetyczne dzieła.

         Na koniec wypada wspomnieć o niezwykłym brzeskim dziele, którego tematyka nie była ilustracją konkretnych wydarzeń pasyjnych, ale przedstawieniem o charakterze dewocyjnym. Na północnej ścianie nawy bocznej brzeskiego kościoła św. Mikołaja, przy narożniku ze ścianą wschodnią, wisiał do czasów ostatniej wojny niezwykły obraz, który w 1443 r. ufundował brzeski altarzysta (duchowny opiekujący się ołtarzem i odprawiający przy nim msze w intencji fundatorów) N(icolaus?) Kaecherdorff. Namalowany techniką temperową na modrzewiowej desce obraz ukazuje niezwykłą i bardzo rzadko spotykaną w ikonografii scenę spotkania Cierpiącego Jezusa i współczującej mu Marii, jako matki Odkupiciela w otoczeniu narzędzi Męki Pańskiej tzw. Arma Christi. Tak skomplikowaną kompozycję objaśnia w pewnym stopniu napis w języku łacińskim wokół ramy, napisany gotycką minuskułą, czarną farbą, z wyróżnionymi czerwienią literami. Ewakuowany z kościoła św. Mikołaja w 1944 r. obraz zabezpieczony został przez Ministerstwo Kultury w 1946 r. i trafił do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie obecnie prezentowany jest na stałej wystawie sztuki średniowiecznej.

Romuald Nowak

Reklama

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA

Materiał wyborczy KOMITET WYBORCZY WYBORCÓW PRZYJAZNA GMINA DAMIAN MACHETA