Zbliża się czas wiosennych i letnich spacerów, czas w którym coraz dłużej pozostajemy w przestrzeni publicznej. Przy tej okazji często pojawia się konieczność załatwienia potrzeby fizjologicznej. Korzystamy wtedy z nielicznych toalet publicznych, bądź prowizorycznych, plastikowych kabin typu Toi. Przy tej okazji pragnę przybliżyć jakie były początki tego typu przybytków w naszym mieście.
Jak wszystko, co wiąże się w Brzegu ze skokiem cywilizacyjnym, także pierwsze toalety publiczne w naszym mieście, pojawiły się u nas dzięki wybitnemu burmistrzowi z przełomu XIX i XX w. Juliusowi Peppelowi, który sprawował swój urząd w okresie od 1895 do 1910 r. To za jego kadencji w latach 1899-1902 zbudowano nową sieć kanalizacji z oczyszczalnią ścieków na wyspie, z których korzystamy do dziś, podobnie jak z sieci wodociągów gruntowych, czerpiących wodę z Gierszowic od 30.03.1906. Dzięki znacznemu poszerzeniu sieci kanalizacyjnej i sprawnemu systemowi odprowadzania ścieków w naszym mieście pojawiła się możliwość postawienia pierwszych publicznych toalet. I ten wyjątkowy burmistrz to uczynił.
Do końca XIX w. brzeżanie chcąc skorzystać z toalety poza domem korzystali z ubikacji znajdujących się w lokalach publicznych, których w Brzegu w tym czasie było kilkadziesiąt. Problem pojawiał się w przypadku parków i terenów otwartych. Nie może więc dziwić, iż pierwsza tego rodzaju toaleta powstała w Brzegu, podobnie jak to było w całej Europie na obrzeżach promenady (dziś Park Centralny) na przełomie XIX i XX w. Konkretnie usytuowana była na skraju tego parku, praktycznie przy Piastenstr. (ul. Piastowska), w miejscu, gdzie w 1908 r. stanął pomnik kanclerza Bismarcka, a od 1973 r. stoją obeliski pomnika postawionego z okazji 30-tej rocznicy Ludowego Wojska Polskiego. W miejscu niewielkiego skweru, praktycznie na przeciw gmachu poczty. Ponieważ toaleta usytuowana została przy reprezentacyjnej ulicy, otrzymała jak na tego rodzaju przybytek dosyć bogatą formę architektoniczną, na planie ośmioboku. Poszczególne boki drewnianego pawilonu oddzielone zostały od siebie pilastrami, a ściany podzielono na wyraźne trzy strefy cokołową, zdobioną rzędem arkadek, partię środkową z dwoma półokrągłymi otworami, zasłoniętymi poziomymi żaluzjami i partię fryzu. Ponieważ toaletę posadowiono na pochyłym terenie, wchodziło się do niej po trzech stopniach. W ten sposób nawiązywał ona swą formą do architektury parkowo-uzdrowiskowej, z charakterystycznymi odwołaniami do tzw. stylu szwajcarskiego. Wewnątrz znajdowało się niewielkie pomieszczenie dla obsługi oraz dwa pisuary i trzy kabiny dla mężczyzn. Dla kobiet i dzieci, przeznaczono też trzy kabiny, ale zdecydowanie mniejsze. Urządzenia sanitarne tego przybytku podłączone były do wodociągu miejskiego i sieci kanalizacyjnej. Pisuary były darmowe, a za kabiny trzeba było płacić. W tej pierwszej brzeskiej toalecie pojawiły się nawet kabiny pierwszej klasy. Niestety nie posłużyła ona jednak długo mieszkańcom, gdyż w 1908 r. musiała ustąpić miejsca pomnikowi kanclerza Bismarcka. Potrzeba istnienia w tym miejscu toalety publicznej musiała być jednak duża, bo w 1936 postawiono nieco dalej, już za fosą, bliżej tzw. Gewerbehaus (obecnie siedziba kościoła Zielonoświątkowców) nową toaletę publiczną.
Kolejna chronologicznie toaleta powstała w Brzegu, także w pobliżu parku – Lasku Miejskiego powstałego w latach 1901-1908, od 1911 określanego od imienia jego założyciela jako park Juliusa Peppela. Niewielka publiczna toaleta została usytuowana na lewo od wybudowanej w okresie od 1909 do 1910 restauracji (obecnie siedziby Nadleśnictwa Brzeg) i musiała, podobnie jak nie istniejący pawilon po prawej od niej, powstać równocześnie tj. w 1910 r. Jej forma, ale przede wszystkim wykonane w technologii tzw. fachwerku technicznego, w którym zrytmizowany charakter drewnianej kratownicy ryglowej uzupełniany był lekko cofniętym, otynkowanym murem. Typ dekoracji ścian jest identyczny z tym zastosowanym w dawnej restauracji. Ponieważ ta część miasta nie była w tym czasie jeszcze skanalizowana zastosowano w tej publicznej toalecie tzw. beczkowy system usuwania nieczystości. Po prostu ludzkie ekskrementy dostawały się bezpośrednio z pionowych rur wychodkowych do żelaznych beczek, ocynkowanych o pojemności 50 litrów. Po lewej stronie tej toalety, w miejscu dziś zabetonowanym znajdowały sie drewniane deski, przesłaniające te beczki. Pawilon mieścił trzy kabiny, jedną większą od strony miasta (torów) i dwie od strony parku. Po wojnie dalej spełniał swoją funkcję, ale później zamieniono go na składzik na narzędzia. Niedawno został odnowiony i stanowi prawdziwą ozdobę parku.
Kolejna chronologicznie toaleta publiczna w naszym mieście powstała w Brzegu w 1925 r. przy Neumarkt (Nowy Rynek u zbiegu dzisiejszych ulic Reja i Dzierżonia). Jej forma nawiązywała wyraźnie do pierwszej brzeskiej toalety. Po raz pierwszy w naszym mieście toaleta pojawiła się nie w pobliżu parku, ale na widocznym z daleka miejscu na placu. Pierwsza murowana toaleta wybudowana została na planie ośmioboku, z charakterystycznym zwieńczeniem w formie latarni, z ażurowymi prześwitami służącymi do wentylacji. Rok później w 1926 r. powstaje prowizoryczna toaleta o drewnianej konstrukcji przy Pferdemarkt (dziś północno wschodnia część Pl. Drzewnego), nie zachowana do dziś. Na kolejne tego rodzaju przybytki miasto Brzeg czekało do 1936 r., kiedy to wybudowano wspomnianą juz wcześniej toaletę na skraju Parku Centralnego w pobliżu przepięknego okazu miłorzębu japońskiego. To już zupełnie nowoczesna forma architektoniczna, na planie kwadratu z charakterystyczną latarnią, która spełniała jednocześnie dwie funkcje oświetlenia i wentylacji. Wydzielona została część dla kobiet tylko z kabinami i umywalkami i część dla mężczyzn z wydzielonym pisuarem. Rok później w 1937 r. powstaje na wylocie Promenady Nadodrzańskiej (Promenade an der Oder) kolejna publiczna toaleta istniejąca do 1998 r. (określana w miejskich dokumentach jako toaleta przy ul. Pańskiej). Była to niezwykle nowoczesny przybytek z wydzielonymi częściami dla kobiet i mężczyzn, do których wejścia znajdowały się nieco poniżej poziomu gruntu. Ostatnia wybudowana przed 1945 r. toaleta publiczna usytuowana została na obrzeżu Parku Centralnego w pobliżu dawnej mleczarni przy Molkereiweg (dziś ul. 6-tego Lutego). Wybudowano ja w 1938 r., według identycznego planu jak toaleta przy ul. Piastowskiej z 1936 r. Jest sprawna i służy spacerowiczom do dziś. Przy tej okazji z przykrością trzeba zauważyć, opierając się o raport o stanie miasta z 1998 r., że jedyną toaletą wybudowaną w Brzegu po wojnie była toaleta przy dawnej piwiarni „Słoneczko” w Parku Wolności im. Juliusa Peppela.
Romuald Nowak