Naprzeciwko cmentarza w Lewinie Brzeskim znajduje się krzyż. Przez wszystkich zwany pokutnym, bo tak się przyjęło. Zapewne poprzez inskrypcje umieszczone na kamieniu. Jest niemym świadectwem dokonanej tam zbrodni, trochę obrósł legendą, ale czy jest wynikiem pokuty i dlaczego brakuje nazwiska mordercy?
Krzyż pokutny w Lewinie Brzeskim znajduje się na obrzeżach miasta, w starorzeczu Nysy Kłodzkiej przy dawnym trakcie morawskim (droga do Kantorowic/Michałowa). Ustawiony jest ok. 100 m od Al. Wojska Polskiego na wysokości skrzyżowania z ul. Mickiewicza, naprzeciw cmentarza.
Na krzyżu wypisano niemieckim gotykiem: 15 kwietnia 1617? (1677?) roku został w tym miejscu zakłuty bez powodu George Friedrich Brandtner, młodzieniec mający lat 20 i pół, przez mordercę Georga … rodem z Saksonii.
Pod nią widoczne są daty renowacji w 1880 i 1932 oraz nazwiska. Być może chodzi o wykonawców lub ludzi wykładających na ten cel pieniądze.
Krzyż pokutny w Lewinie Brzeskim
Data dokonania mordu została z pewnością zatarta przez czas.
Natomiast nazwisko mordercy niewątpliwie zostało usunięte w sposób mechaniczny i celowy. Dlaczego? Mam swoją teorię na ten temat. Jest to dość intrygujące i możemy przez chwilę zabawić się w detektywów. Nie ma najmniejszego śladu formalnego, czyli brak dokumentów potwierdzających jakiś akt wandalizmu albo określających sprawców czy choćby datę.
Jednak kierując się zdrowym rozsądkiem, można stwierdzić, że sprawcy lub jego przyjaciołom i rodzinie mogło zależeć na zatarciu pamięci o tym zdarzeniu. Oznacza to, że stało się to w okresie, gdy pamięć o zabójstwie była jeszcze żywa i były też osoby zainteresowane w ochronie czci nazwiska. Być możne sprawstwo nie zostało jednoznacznie ustalone prawnie i chciano uniknąć niesłusznych pomówień i idących z nim w parze nieprzyjemności.
Krzyż w Lewinie to nie krzyż pokutny. Dlaczego?
Mówiąc najkrócej, czas w jakim został postawiony, przekreślają to określenie dość jednoznacznie – było już za późno na takie zadość uczynienie. W ten obszar wkroczyło już prawo.
Krzyże pokutne, zwane też krzyżami pojednania, wystawiano w wyniku umowy pojednawczej. Jednak opisywane przeze mnie morderstwo miało miejsce ponad sto lat po wprowadzeniu Constitutio Criminalis Carolina (1532), która ostatecznie przyjmowała zasadę publicznoprawnego ścigania przestępstw, czyli umowa pomiędzy stronami nie mogła mieć miejsca.
Opisywany krzyż nie jest więc klasycznym krzyżem pokutnym, ale całkiem możliwe, że mimo upływu czasu, w społeczeństwie przetrwała instytucja pojednania. I to właśnie dlatego powstał krzyż.
Ponadto inskrypcja nie wskazuje zabójcy jako fundatora krzyża, co było typowe w czasach kiedy ten zwyczaj obowiązywał. W związku z tym, całkiem możliwe jest, że został on wystawiony przez krewnych zabitego dla upamiętnienia śmierci.
Krzyż pokutny w Lewinie Brzeskim współcześnie
W 2011 r. krzyż został odnowiony staraniem towarzystwa miłośników historii miasta „Civitas Lovensis”. Oczyszczono krzyż, uczytelniono litery inskrypcji, uzupełniono ubytki, wzmocniono powierzchnię żywicą, zabezpieczając tym samym zabytek przed wpływem warunków atmosferycznych. Prace związane z odnowieniem wykonała wrocławska pracownia konserwatorska DK Konserwacja, specjalizująca się w renowacji zabytków wykonanych z kamienia. Koszt renowacji wyniósł ok. 12 000 zł, z czego 80% pokryte zostało z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Przy renowacji okazało się, że uważany za wykonany z granitu krzyż jest w rzeczywistości marmurowy. Data w inskrypcji odszyfrowywana do tej pory jako rok 1617 to jednak prawdopodobnie rok 1677. Po naprawie krzyż został ustawiony inskrypcją w kierunku drogi. Wcześniej stał odwrotnie, prawdopodobnie od lat 60. XX w. kiedy to został skradziony i po odzyskaniu posadowiony inskrypcją w kierunku pola.
Przed II Wojną Światową wspominają o nim dwa opracowania historyczne:
– Max Hellmich, Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien: Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtstische, Liegnitz 1923 s. 28(38) – gegenüber dem Kirchhofe, unweit der Neisse
– Walther Steller, Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien, in: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde, Breslau 1934 – Die Jahreszahl 1617 und eine längere Inschrift eingemeißelt
W książce Maxa Hellmicha z 1923, znalazłem odręcznie wykonany rysunek, przedstawiający krzyż z Lewina Brzeskiego.
